عنصر شیمیایی، در دانش شیمی، به ماده‌ای گفته می‌شود که اتم‌های آن تعداد پروتون‌های برابر در هسته‌ی خود داشته باشند. این عدد(تعداد پروتون ها) که با نماد Z نشان داده می شود، عدد اتمی آن عنصر نام دارد. ویژگی های شیمیایی اتم های یک عنصر توسط ساختار الکترونی آنها تعیین شده که آن هم به نوبه خود به تعداد پروتون های هسته آن اتم وابسته است. به شکلی که همه اتم هایی که دارای تعداد پروتون های برابر(عدد اتمی برابر) باشند، ویژگی های شیمیایی یکسانی دارند. اما اتم های یک عنصر می توانند دارای تعداد متفاوتی نوترون باشند که ایزوتوپ های آن عنصر نامیده می شوند. گاهی نیز برای سادگی، به عنصر شیمیایی صرفاً عنصر گفته می‌شود. هم‌چنین تمام اتم‌هایی که تعداد پروتون‌های درون هستهٔ آن‌ها ۹۲ عدد باشد، عنصر اورانیوم به شمار می‌روند. هم اکنون تعداد عناصر شیمیایی در جدول تناوبی حدود ١١٨ عنصر برآورد می‌شود که دارای اعداد اتمی از ١ تا ١١٨ می باشند. از این تعداد ٩٤ عنصر در طبیعت یافت می شود و بقیه به طور مصنوعی و به کمک واکنش های هسته ای در آزمایشگاه ساخته می شوند. از میان همه عناصر ٨٠ عنصر حداقل دارای یک ایزوتوپ پایدار می باشند که به جز عنصر شماره ٤٣( تکنتیوم) و عنصر شماره ٦١(پرومتیوم) همگی دارای عدد اتمی برابر یا پایین تر از ٨٢ می باشند. به زبان دیگر در جدول تناوبی تنها عناصری که از عنصر ٨٢ یعنی بیسموت سبکتر بوده و دارای ایزوتوپ پایدار نمی‌باشند، فقط عناصر ٤٣ و ٦١ هستند.
عناصر شیمیایی می توانند در هنگام واکنش های شیمیایی با یکدیگر ترکیب شده و تعداد بیشماری ماده شیمیایی بوجود آورند. مثلاً آب نتیجه واکنش دو اتم از عنصرهیدروژن با یک اتم از عنصر اکسیژن و تشکیل مولکولی با فرمول شیمیایی H2O است. همین دو عنصر در شرایط عملی متفاوت می توانند مولکول دیگری را بنام پراکسید هیدروژن یا آب اکسیژنه با فرمول H2O2 تشکیل دهند. به همین شکل همه مواد مرکب می توانند به عناصر سازنده خود تجزیه شوند. بعنوان مثال می توان آب را به کمک الکترولیز به عناصر هیدروژن و اکسیژن تبدیل کرد.

یک ماده خالص که تنها از اتم های یک عنصر تشکیل شده باشد، «ماده ساده» نامیده می شود. چنین ماده ای را نمی توان به عناصر دیگری تجزیه کرد. از این دیدگاه ماده ساده در برابر ماده مرکب قرار می گیرد. بعنوان مثال اکسیژن یک عنصر است. اما ماده ای را که ما در طبیعت بعنوان گاز اکسیژن شناخته ایم، در حقیقت یک ماده ساده دو اتمی از این عنصر است که که «دی اکسیژن» یا «اکسیژن مولکولی» (O2) نامیده می شود. ازن شکل دیگری از عنصر اکسیژن است که در طبیعت با فرمول (O3)یافت می شود. رابطه بین دی اکسیژن و ازن رابطه ای است که به آن دگرشکلی یا آلوتروپی می گویند. به زبان دیگر، دی اکسیژن و ازن آلوتروپ یا دگر شکل های عنصر اکسیژن می باشند. الماس و گرافیت نیز آلوتروپ های عنصر کربن هستند.
پس می بینیم که یک عنصر ممکن است در طبیعت به اشکال مختلف یافت شود. اما کدام حالت شیمیایی از یک عنصر را می توان بعنوان حالت استاندارد آن عنصر در نظر گرفت؟ حالت استاندارد یک عنصر شیمیایی آن ماده ساده از آن عنصر است که آنتالپی استاندارد تشکیل آن در شرایط طبیعی کمینه باشد، که طبق قرارداد کمترین آنتالپی استاندارد تشکیل را در محاسبات برابر با صفر در نظر می گیرند.

عناصر شیمیایی را نمی توان به کمک واکنش های شیمیایی معمولی به یکدیگر تبدیل کرد. تنها واکنشی که می توان با استفاده از آن تعداد پروتون های هسته اتم های یک عنصر را تغییر داد و در نتیجه یک عنصر را به عنصر دیگری تبدیل کرد، یک واکنش هسته ای است که آن را واکنش تبدیل هسته ای یا «ترانسموتاسیون» می نامند.